سیاه مشق های یک معلم

دفتر دوم

 شهربانو باقرموسوی

نقد و بررسی : رضا اغنمی

  H&S Media  UK, 2o11انتشارات:

همانگونه که درعنوان کتاب آمده، این دفتر دومین جلد  ازآثار نویسنده است که به تازگی درلندن ازطرف انتشارات    H&S Media Ltd UK منتشر شده، ازطریق ناشر و مؤسسه آمازون به فروش میرسد. کتاب شامل 20 داستان کوتاه در166برگ است که بخشِ عمدۀ آن، خاطرات دوران خدمت آموزگاری نویسنده درماکو و تبریز را توضیح میدهد.  روایت های این دفترنیز مانند جلد نخست، با نثری ساده وشیرین خواننده را دنبال خود میکشد تا پایان. به ویژه آنجا که چیستانها و بایاتیها وضرب المثلهای ترکی، با ترجمۀ فارسی نقل شده، صمیمیتِ راوی و پاکی کلام درهماهنگی فضا و آرایش صحنه ها، در ذهن مخاطبین نقش میبندد.

نخستین داستان این دفتر „قیزبسدی“ یعنی که “ دختربس است“.  همانطوری که نویسنده به درستی توضیح داده در خانواده هایی که دختر زیاد متولد میشود، عده ای باور دارند که اگر اسم آخرین دختررا قیزبسدی بگذارند، حتما بچۀ بعدی پسر خواهد بود. این قبیل موهومات نزد عوام ریشۀ کهنی دارد ومیخ خود راچنان محکم دراذهان جماعتی کوبیده که بدون مبالغه درردیف مناسک مذهبی شده، جزو سنت های دیرینه درآمده است. شهربانوکه نشان داده ازدلِ این رسم  و رسوم سردرآورده و با بن مایه های سنن آشناست، پای درد دل مادر قیزبسدی می نشیند. با صبر و حوصله حرف های او را گوش میدهد و با امانتداری هرآنچه را که شنیده به مخاطبینِ خود منتقل میکند. دراین میان  با انتخاب اسم زیبائی برای شاگردش، از قیزبسدی، به „قیزناز“  یعنی  „دخترناز“ برمیگرداند و ازآن بعد با نام جدبدش خوانده میشود. با گزینش اسم تازه، هم  دختر صاحب اسم خوبی میشود  وهم از آزار و اذیت بچه های موذی وشیطانِ کلاس نجات پیدا میکند.

تا اینکه  روزی قیزنازهمراه پدربا دسته گل و قوطی شیرینی وارد کلاش میشوند

„سئوال کردن لازم نبود و یقین پیدا کردم که نو رسیده عزیز و گرامی پسراست“ واقعا مادرقیزناز این بار پسر زاییده است.

تئللی وتلخون.

دوخواهر هستند درکلاس درس شهربانو. تلخون گرفتارعقب ماندگی ذهنی ست. والدینش میخواهند تا زمان شوهردادن او آموزش لازم را درمدرسه بگذراند. آموزگارهرچی ازتلخون میپرسد تئللی  پاسخ میدهد.                           „اعصابم داغون شد با ناراحتی گفتم آخر دخترجان من ازتلخون سئوال می پرسم چرا شما جواب میدهید؟  سپس رو به تلخون کرده پرسیدم:  „تلخون جان زبانت را بیرون بیاور ببینم „پیشیک کی یئمیییپ؟“  گربه که نخورده؟ “    فوری زبانش را بیرون آورد وآهسته گفت نه خانم معلم نخورده سرجایش است. خنده ام گرفت. اما درعین حال ازاین همه سادگی و بی غل وغشی او خوشم آمد.“   شهربانو با شیرینکاری هایی که چاشنی روایت هایش میکند، خواننده را کنارشاگردش مینشاند. درست کنار دست تلخون  سر کلاس درس. صحنه آرائی داستان و گفتکوها به گونه ایست که خواننده نمیتواند خندۀ خود را مهار کند. به این تکه توجه کنید  دنبالۀ همان بگو مگوهاست:               „دانش آموزی دیگر گفت خانم معلم اجازه، خیلی هم  تنبل است است هیچوقت درس حاضر نمی کند فقط شب های امتحان درسش را خوب میخواند  و نمره قبولی می گیرد.“                                                                        توی دلم  گفتم درست مثل خانم معلمش. „مال یییه سینه چکمسه حرامدیر.“  یعنی „مال به صاحبش نره حرامه.“

مادر تلخون بیماری اورا برای آموزگارشرح میدهد وخواهش میکند که عقب ماندگی  و کئد ذهنی دخترش را چند سالی درمدرسه تحمل کند تا به درسش ادامه بدهد . او میپذیرد اما پیله کردن همکاری ازمعلم ها باعث میشود که تلخون مدرسه را ترک کند.    „یک سال تحصیلی گذشت  و تلخون به خانه بخت رفت.“

فیصل و نایاب   

داستانی ست از رسم و رسوم پاکستانی ها که نویسنده ازآشنائی با خانمی به نام صالحیا روایت میکند. صالحیا که با خانواده اش ساکن آلمان است با نویسنده برای خرید بیرون میرود. صحبت آن دو برسرمراسم خواستگاری وعروسی درخانواده های پاکستانیها دور میزند. شهربانو برای تفهیم مطالب خود این جاهم همان شیوۀ شیرین کاری های روائیِ زبان ترکی را چاشنی سخنان خود و صالحیا میکند تا جائی که، خواننده  لحظاتی بفکرش میرسد نکند خانم پاکستانی ترکی آذری هم بلداست! صحبتِ داغ آن دو درباره روابطِ سن و سال ازدواج پسر ودختر پاکستانی ست همان فیصل و نایاب  که درپیشانی داستان نشسته است. روایتگرخانم صالحیاست. نویسنده در پاسخ میپرسد:   “ گفتتم صالحیا به نظرمن پدر ومادر فیصل مقصربودند که پسرشان را زود نامزد کردند و …“         „اما یومورتانی دویونله بو آداما سوز انلات.“ یعنی که:  „تخم مرغ را گره بزن و حرف را به او بفهمان.“     بیشترین لذتی که خواننده دراین داستان ها نصیبش میشود، همین سخنانِ شیرین اما گزنده است که درادبیات آذری به „آتالارسوزی“ یعنی „سخنان پدران“ شهرت دارد. و ازآنجائی که بسترشکل گیریِ نخستین بذرهایش زهدانِ فرهنگ مردم کوچه و بازار بوده است، مثال ها بین مردم جوشیده به کمال رسیده، ضمن حفظِ اصالت، درگفتگوهای روزمره رواج پیدا کرده است. ذوق نویسنده در استفاده ازاین اصیل ترین میراث فرهنگیِ مردم این مرزوبوم، درآرایش زبانِ روایت ها،  یک نواختی برخی داستانها را میکاهد وخواننده را برای شنیدن روایتهایِ تجربیِ شهربانو سر شوق میآورد.

ناریش خانم

ناریش خانم از معلم هائی ست که به احتمالی دریکی ازدهات اطراف ماکو خدمت میکند. اهل محل خوب میشناسند و احترام اورا دارند. اصولا دردهات و شهرستان های کوچک، البته در گذشته و قبل از حکومت ملایان، مردم به معلم وجماعتِ فرهنگی حرمت خاصی قائل بودند. صاحب این قلم دربچگی دردهات اطراف تبریز، پبرمردها را میدیدم که با ورود معلم  جوانی به هر مجلس و محفل تمام قد بلند میشدند و دربالای مجلس اورا جای میدادند .همیشه و همه وقت حرمت شان حفظ میشد. شهربانو دراین داستان با مادرش میهمان ناریش خانم است وسه نفری با مینی بوس قراضه ای عازم ده میشوند. „همراه شاگرد راننده برای سلامتی راننده و مسافران صلوات فرستادیم. راننده ضبط صوت را باز کرد.  رشید بهبوداف داشت می خواند. …  قبل  از رسیدن ما به مقصد شاگرد راننده ازناریش کرایه خواست. ناریش هم کرایه را حساب کرد و به شاگرد داد. شاکرد پول را شمرد و گفت: خانم باجی پنج ریال هم باید بدهید. ناریش پرسید چرا؟ شاگرد راننده جواب داد درطول راه ضبط صوت تازه مان را باز کردیم  و شما ترانه های قشنگی را گوش کردید. ناریش گفت: ده ریال بده؟ شاگرد راننده پرسید چرا؟ ناریش جواب داد چون با سروصدای رادیوتان گوش مرا بردید و سردرد گرفتم و می روم قرص آکسار بخرم“  خنده مسافران بلند میشود و راننده میگوید „پسرجان نگفتم سربه سرخانم باجی نگذار توحریف این  خانم نمی شوی.» درهمین داستان است که ملای ده قرص ضد بارداری که توسط باریش خانم به  ده راه یافته و زن ها هم استفاده میکنند، سرطان مرطان زا میخواند.  طوطی خانم شکایت میکند که شوهرم  قرص ها را انداخت توی مستراح  وگفت“ اینها حرام است روزقیامت به جهنم میروی.“ باریش میگوید “ نمی فهمم این آقا ملا علم طلبگی خوانده یا پزشکی؟“  جان مطلب و خبث طینت و توطئۀ ملا را مشهدی کلثوم فهمیده  درک کرده است حرف خردمندانۀ او شنیدنی ست „اگر چنین بکنی فردا پس فردا یک حرفی پشت سرت می زند و مردهایمان اچازه آمدن پیش تورا نمی دهد. کاری به کارش نداشته باش. ما همیشه سهم خودمان را میگیریم ومخفیانه می خوریم. هرکدام هفت هشت تا بچه داریم …“                                                                                               با داستان ناریش خانم این بررسی را همین جا میبندم. اما بجاست که بگویم برخی ازداستان های شهربانو، اهیمت ویژه ای دارد در جامعه شناختی اقلیمی. امید اینکه آثارِ فرهنگیِ دست نخوردۀ شهربانو، مورد توجه پژوهشگرانِ این رشته  از علوم اجتماعی قرارگیرد.